क्या आपको पता है भारत में अक्टूबर 2024 की स्थिति में कितनी महारत्न, नवरत्न और मिनीरत्न कंपनियां है? महारत्न, नवरत्न और मिनीरत्न कंपनी होने के लिए क्या मानदण्ड भारत सरकार द्वारा निर्धारित किया गया है। आज के लेख में हम भारत के महारत्न, नवरत्न, मिनीरत्न श्रेणी 1 एवं 2 के बारे में जानेंगे।
औद्योगिक विकास किसी भी देश की विकास, अर्थव्यवस्था और समृद्धि का आधार होता है। भारत में सार्वजनिक क्षेत्र के उपक्रम (PSU) या सार्वजनिक क्षेत्र के उद्यम (PSE) सरकारी स्वामित्व वाले उद्यम हैं जिनमें 51 प्रतिशत या उससे अधिक शेयर पूंजी भारत सरकार या राज्य सरकारों को प्राप्त होती है।
महारत्न, नवरत्न और मिनीरत्न का दर्ज केन्द्रीय लोक उद्यम विभाग द्वारा दिया जाता है। वर्ष 1997 मेें मूल रूप से नौ कंपनियों के लिए नवरत्न सृजित किया गया था। समय के साथ नवरत्न कंपनियों की संख्या बढ़ती रही। 21 दिसम्बर 2009 को केन्द्रीय मंत्रीमंडल द्वारा इन नवरत्न कंपनियों के लिए महारत्न दर्जा देने की शुरूआत का निर्णय लिया गया तथा फरवरी 2010 में महारत्न कंपनियों में वर्गीकृत किया गया।
अक्टूबर 2024 की स्थिति में भारत में 14 महारत्न, 24 नवरत्न और 51 मिनीरत्न श्रेणी- I एवं 11 मिनीरत्न श्रेणी-II कुल 100 कंपनियां वर्गीकृत है। केन्द्रीय सार्वजनिक क्षेत्रों के उद्यमों Central Public Sector Enterprises (CPSEs) को महारत्न (Maharatna), नवरत्न (Navratna) और मिनीरत्न (Miniratna) दर्जा देने के लिए सरकार द्वारा मानदण्ड निर्धारित किए गए है।
भारत के महारत्न, नवरत्न एवं मिनीरत्न कंपनियाँ
भारत में महारत्न कंपनियाँ (Maharatna Companies in India)
महारत्न कंपनियाँ भारत सरकार की सबसे बड़ी कंपनी है। महारत्न कंपनियों को 5000 करोड़ रूपये तक के निवेश प्रस्ताव के लिए स्वतंत्र है। वर्तमान में 14 महारत्न कंपनियां है।
किसी भी सार्वजनिक उद्यम को महारत्न कंपनी बनने के लिए निम्न मानदण्डों (Eligibility Criteria of Maharatna Companies) को पूरा करना आवश्यक है :-
- नवरत्न कंपनी का दर्जा प्राप्त हो।
- सेबी (Security Exchange Board of India) के वांछित दिशा निर्देशों के अनुसार भारतीय स्टाॅक एक्सचेंच में सूचीबद्ध हो।
- विगत तीन वर्षों में कंपनी का औसत टर्नओवर (Average Annual Turnover) 25000 करोड़ हो।
- विगत तीन वर्षों में कंपनी का औसत नैटवर्थ (Average Net Worth) 15000 करोड़ हो।
- विगत तीन वर्षों में कंपनी का वार्षिक शुद्ध लाभ (Average Annual Net Profit) 5000 करोड़ हो।
- स्वदेशी एवं अन्तर्राष्ट्रीय बाजार में कंपनी की समुचित पहूंच हो।

भारत की महारत्न कंपनियों की सूची List of Maharatna Companies (Maharatna CPSEs)
- भारत हैवी इलेक्ट्रिकल्स लिमिटेड [Bharat Heavy Electricals Limited (BHEL)]
- भारत पेट्रोलियम काॅर्पोरेशन लिमिटेड [Bharat Petroleum Corporation Limited (BPCL)]
- कोल इंडिया लिमिटेड [Coal India Limited (CIL)]
- गेल इंडिया लिमिटेड [GAIL India Limited]
- हिंदुस्तान पेट्रोलियम काॅर्पोरेशन लिमिटेड [Hindustan Petroleum Corporation Limited (HPCL)]
- इंडियन ऑयल काॅर्पोरेशन लिमिटेड [Indian Oil Corporation Limited (IOC)]
- राष्ट्रीय ताप विद्युत निगम लिमिटेड [National Thermal Power Corporation Limited (NTPC)]
- तेल एवं प्राकृति गैस निगम [Oil & Natural Gas Corporation Limited (ONGC)]
- पावर फाइनेंस काॅर्पोरेशन लिमिटेड [Power Finance Corporation (PFC)]
- पावर ग्रिड काॅर्पोरेशन ऑफ इंडिया [Power Grid Corporation of India Limited]
- स्टील अथाॅरिटी ऑफ इंडिया लिमिटेड [Steel Authority of India Limited (SAIL)]
- ग्रामीण विद्युतीकरण निगम लिमिटेड [Rural Electrification Corporation Limited (REC)]
- ऑयल इंडिया लिमिटेड [Oil India Ltd (OIL)]
- हिंदुस्तान एयरोनाॅटिक्स लिमिटेड [Hindustan Aeronautics Limited (HAL)]
नवरत्न कंपनियाँ (Navratna Companies)
भारत सरकार ने वर्ष 1997 में पहली बार 09 सार्वजनिक उद्यमों के लिए नवरत्न कंपनियों का दर्जा दिया गया जिनके मानदण्डों में आवश्यक संशोधन कर वर्ष 2010 में इन नवरत्न कंपनियों को महारत्न का दर्ज दिया गया है। नवरत्न कंपनियाँ 1000 करोड़ रूपये तक के निवेश प्रस्तावों पर भारत सरकार की अनुमति के बिना ही निर्णय ले सकने में सक्षम है।
18 अप्रैल 2024 को भारत सरकार के सार्वजनिक उद्यम विभाग नेशनल फर्टिलाइजर्स लिमिटेड केन्द्रीय भण्डारण निगम को तथा 26 अप्रैल 2024 को आवास एवं शहरी विकास निगम लिमिटेड भारतीय नवीकरणीय ऊर्जा विकास एजेंसी लिमिटेड को नवरत्न कंपनी का दर्जा दिया गया।
अगस्त-2024 में केन्द्र सरकार द्वारा 04 मिनीरत्न कंपनियों को नवरत्न का दर्जा दिया गया है। इनमें रेलटेल कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया लिमिटेड (RailTel), भारतीय सौर ऊर्जा निगम (SECI) राष्ट्रीय जलविद्युत ऊर्जा निगम (NHPC) और सतलुज जल विद्युत निगम लिमिटेड (SJVN) शामिल है। अक्टूबर 2024 को नवरत्न कंपनी हिंदुस्तान एयरोनॉटिक्स लिमिटेड (HAL) को भारत सरकार द्वारा महारत्न कंपनी का दर्जा देने से नवरत्न कंपनियों की संख्या 24 हो गई है।
किसी भी सार्वजनिक उद्यम को नवरत्न कंपनी बनने के लिए निम्न मानदण्डों (Eligibility Criteria of Navratna Companies) को पूरा करना आवश्यक है :-
- भारत नवरत्न बनने के लिए कंपनी का पहले मिनीरत्न I का दर्ज प्राप्त होना चाहिए।
- कंपनी के बोर्ड में 04 स्वतंत्र निदेशक होने चाहिए।
- पिछले पांच वर्षों में से तीन में उत्कृष्ट या अच्छी एमओयू रेटिंग प्राप्त होना चाहिए।
- 06 मानकों में 100 में से 60 अंक होना जरूरी है :-
- 1. शुद्ध लाभ से शुद्ध मूल्य – 25 अंक
- 2. उत्पादन की कुल लागत में जनशक्ति लागत या सेवाओं की लागत – 15 अंक
- 3. नियोजित पूंजी के लिए पीबीडीआईटी – 15 अंक
- 4. पीबीआईटी से टर्नओवर – 15 अंक
- 5. प्रति शेयर आय – 10 अंक
- 6. अंतर क्षेत्रीय प्रदर्शन – 20 अंक

भारत की नवरत्न कंपनियों की सूची List of Navratna Companies (Navratna CPSEs)
- भारत इलेक्ट्राॅनिक्स लिमिटेड [Bharat Electronics Limited (BEL)]
- कंटेनर काॅर्पोरेशन ऑफ इंडिया लिमिटेड [Container Corporation of India Limited (CONCOR)]
- इंजीनियर्स इंडिया लिमिटेड [Engineers India Limited (EIL)]
- महानगर टेलीफोन निगम लिमिटेड [Mahanagar Telephone Nigam Limited (MTNL)]
- नेशनल एल्युमिनियम कंपनी लिमिटेड [National Aluminium Company Limited (NALCO)]
- राष्ट्रीय भवन निर्माण निगम लिमिटेड [National Buildings Construction Corporation Limited (NBCC)]
- नेवेली लिगनाइट काॅर्पोरेशन लिमिटेड [Neyveli Lignite Corporation Limited (NLC)]
- एनएमडीसी लिमिटेड [National Mineral Development Corporation (NMDC) Limited]
- राष्ट्रीय इस्पात निगम लिमिटेड [Rashtriya Ispat Nigam Limited (RINL)]
- शिपिंग काॅर्पोरेशन ऑफ इंडिया लिमिटेड [Shipping Corporation of India Limited (SCI)]
- रेल विकास निगम लिमिटेड [Rail Vikas Nigam Limited (RVNL)]
- ओएनजीसी विदेश लिमिटेड [ONGC Videsh Ltd]
- राष्ट्रीय रसायन और उर्वरक लिमिटेड [Rashtriya Chemicals & Fertilizers Limited (RCF)]
- इरकाॅन इंटरनेशनल लिमिटेड [IRCON International Limited]
- राइट्स लिमिटेड [RITES Limited]
- नेशनल फर्टिलाइजर्स लिमिटेड National Fertilizers Limited (NFL)
- केन्द्रीय भण्डारण निगम Central Warehousing Corporation (CWC)
- आवास एवं शहरी विकास निगम लिमिटेड Housing & Urban Development Corporation Limited (HUDCO)
- भारतीय नवीकरणीय ऊर्जा विकास एजेंसी लिमिटेड Indian Renewable Energy Development Agency Limited (IREDA)
- मझगांव डॉक शिपबिल्डर्स लिमिटेड Mazagaon Dock Shipbuilders Limited (MDL)
- रेलटेल कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया लिमिटेड Railtel Corporation of India Limited
- भारतीय सौर ऊर्जा निगम Solar Energy Corporation of India (SECI)
- एनएचपीसी लिमिटेड National Hydroelectric Power Corporation (NHPC)
- एसजेवीएन लिमिटेड Satluj Jal Vidyut Nigam (SJVN)
मिनीरत्न कंपनियाँ (Miniratna Companies)
भारत सरकार द्वारा ऐसे सरकारी उद्यमों जो भविष्य में नवरत्न एवं महारत्न बनने के आवश्यक मानदण्ड को पूरा करे उनको प्रोत्साहन देने हेतु मिनीरत्न कंपनियों का दर्जा दिया किया गया है। मिनी रत्न योजना का प्रारंभ अक्टूबर 1997 को किया गया।
मिनीरत्न कंपनियों को दो श्रेणी में वर्गीकृत किया गया है :-
मिनीरत्न श्रेणी I (वर्तमान में 51 मिनी नवरत्न श्रेणी 1 कंपनियां है)
मिनीरत्न श्रेणी II (वर्तमान में 11 मिनी नवरत्न श्रेणी 2 कंपनियां है)
मिनीरत्न श्रेणी I कंपनी के आवश्यक मानदंड (Eligibility Criteria of Miniratna Category-I Companies)
कंपनी ने पिछले तीन वर्षों में लगातार लाभ कमाया हो
तीन वर्षों में कम से कम एक में 30 करोड़ या उससे अधिक का शुद्ध लाभ कमाया हो।

मिनीरत्न श्रेणी-1 कंपनियों की सूची (List of Miniratna I CPSEs)
- भारतीय विमानपत्तन प्राधिकरण [Airports Authority of India (AAI)]
- एंट्रिक्स काॅर्पोरेशन लिमिटेड [Antrix Corporation Limited (ACL)]
- बामर लाॅरी एंड कंपनी लिमिटेड [Balmer Lawrie & Co. Limited ]
- भारत कोकिंग कोल लिमिटेड [Bharat Coking Coal Limited (BCCL)]
- भारत डायनेमिक्स लिमिटेड [Bharat Dynamics Limited (BDL)]
- बीईएमएल लिमिटेड [BEML Limited ]
- भारत संचार निगम लिमिटेड [Bharat Sanchar Nigam Limited (BSNL)]
- ब्रेथवेट एंड कंपनी लिमिटेड [Braithwaite & Company Limited (BCL)]
- ब्रिज एंड रूफ कंपनी (इंडिया) लिमिटेड [Bridge & Roof Company (India) Limited]
- सेंट्रल कोलफील्ड्स लिमिटेड [Central Coalfields Limited (CCL)]
- सेंट्रल इलेक्ट्रॉनिक्स लिमिटेड Central Electronics Limited (CEL)
- सेंट्रल माइन प्लानिंग एंड डिजाइन इन्स्टीट्यूट लिमिटेड [Central Mine Planning & Design Institute Limited (CMPDI)]
- चेन्नई पेट्रोलियम काॅर्पोरेशन लिमिटेड [Chennai Petroleum Corporation Limited (CPCL)]
- कोचीन शिपयार्ड लिमिटेड [Cochin Shipyard Limited (CSL)]
- भारतीय कपास निगम लिमिटेड [Cotton Corporation of India Limited (CCIL)]
- एडसीआईएल (इंडिया) लिमिटेड [EdCIL (India) Limited]
- गार्डन रीच शिपबिल्डर्स एंड इंजीनियर्स लिमिटेड [Garden Reach Shipbuilders & Engineers Limited (GRSE)]
- ग्रिड कंट्रोलर ऑफ इंडिया लिमिटेड (ग्रिड-इंडिया) Grid Controller of India Limited (GRID-INDIA)
- गोवा शिपयार्ड लिमिटेड [Goa Shipyard Limited (GSL)]
- हिंदुस्तान काॅपर लिमिटेड [Hindustan Copper Limited (HCL)]
- हिंदुस्तान स्टीलवर्क्स कंस्ट्रक्शन लिमिटेड [Hindustan Steelworks Construction Limited (HSCL)]
- एचएलएल लाइफकेयर लिमिटेड [HLL Lifecare Limited]
- हिंदुस्तान पेपर काॅर्पोरेशन लिमिटेड [Hindustan Paper Corporation Limited (HPC)]
- एचएससीसी (इंडिया) लिमिटेड [HSCC (India) Limited]
- भारत पर्यटन विकास निगम लिमिटेड [India Tourism Development Corporation Limited (ITDC)]
- इंडियन रेयर अर्थ लिमिटेड [Indian Rare Earths Limited (IREL)]
- इंडियन रेलवे कैटरिंग एंड टूरिज्म काॅर्पोरेशन लिमिटेड [Indian Railway Catering & Tourism Corporation Limited (IRCTC)]
- भारतीय रेलवे वित्त निगम लिमिटेड [Indian Railway Finance Corporation Limited (IRFC)]
- भारत व्यापार संवर्धन संगठन [India Trade Promotion Organization (ITPO)]
- केआईओसीएल लिमिटेड [KIOCL Limited]
- महानदी कोलफील्ड्स लिमिटेड [Mahanadi Coalfields Limited (MCL)]
- माॅयल लिमिटेड [MOIL Limited]
- मैंगलोर रिफाइनरी एंड पेट्रोकेमिकल लिमिटेड [Mangalore Refinery & Petrochemical Limited (MRPL)]
- खनिज अन्वेषण निगम लिमिटेड [Mineral Exploration Corporation Limited (MECL)]
- मिश्र धातु निगम लिमिटेड [Mishra Dhatu Nigam Limited (MIDHANI)]
- एमएमटीसी लिमिटेड [MMTC Limited]
- एमएसटीसी लिमिटेड [MSTC Limited]
- नेशनल प्रोजेक्ट्स कंस्ट्रक्शन काॅर्पोरेशन लिमिटेड [National Projects Construction Corporation Limited (NPCC)]
- राष्ट्रीय लघु उद्योग निगम लिमिटेड [National Small Industries Corporation Limited (NSIC)]
- राष्ट्रीय बीज निगम [National Seeds Corporation (NSC)]
- नाॅर्दर्न कोलफील्ड्स लिमिटेड [Northern Coalfields Limited (NCL)]
- नाॅर्थ ईस्टर्न इलेक्ट्रिक पावर काॅर्पोरेशन लिमिटेड [North Eastern Electric Power Corporation Limited (NEEPCO)]
- नुमालीगढ़ रिफाइनरी लिमिटेड [Numaligarh Refinery Limited (NRL)]
- पवन हंस हेलीकाॅप्टर लिमिटेड [Pawan Hans Helicopters Limited (PHL)]
- प्रोजेक्ट्स एंड डेवलपमेंट इंडिया लिमिटेड [Projects & Development India Limited (PDIL)]
- सिक्योरिटी प्रिंटिंग एंड मिंटिंग काॅर्पोरेशन ऑफ इंडिया लिमिटेड [Security Printing and Minting Corporation of India Limited (SPMCIL)]
- साउथ ईस्टर्न कोलफील्ड्स लिमिटेड [South Eastern Coalfields Limited (SECL)]
- टेलीकम्युनिकेशन्स कंसलटेंट्स इंडिया लिमिटेड [Telecommunications Consultants India Limited (TCIL)]
- टीएचडीसी इंडिया लिमिटेड [THDC India Limited]
- वेस्टर्न कोलफील्ड्स लिमिटेड [Western Coalfields Limited (WCL)]
- वाप्कोस लिमिटेड [WAPCOS Limited]
मिनीरत्न श्रेणी II कंपनी के आवश्यक मानदंड (Eligibility Criteria of Miniratna Category II Companies)
- कंपनी ने पिछले तीन वर्षों में लगातार लाभ कमाया हो उसकी निवल संपत्ति सकारात्मक होनी चाहिए।
- सरकार को देय किसी भी ऋण के पुनर्भुगतान/ब्याज भुगतान में चुक नहीं होनी चाहिए
- कंपनी को बजटीय सहायता या सरकारी गारंटी पर निर्भर ना हो।

मिनीरत्न श्रेणी 2 कंपनियों की सूची (List of Miniratna II CPSEs)
- भारतीय कृत्रिम अंग निर्माण निगम [Artificial Limbs Manufacturing Corporation of India (ALIMCO)]
- भारत पंप्स एंड कंप्रेशर लिमिटेड [Bharat Pumps & Compressors Limited (BPCL)]
- ब्राॅडकास्ट इंजीनियरिंग कंसल्टेंट्स इंडिया लिमिटेड [Broadcast Engineering Consultants India Limited (BECIL)]
- इंजीनियरिंग प्रोजेक्ट्स (इंडिया लिमिटेड) [Engineering Projects (India) Limited]
- एफसीआई अरावली जिप्सम एंड मिनरल्स लिमिटेड [FCI Aravali Gypsum & Minerals India Limited]
- फेरो स्क्रैप निगम लिमिटेड [Ferro Scrap Nigam Limited (FSNL)]
- एचएमटी (इंटरनेशनल) लिमिटेड [HMT (International) Limited]
- इंडियन मेडिसिन्स एंड फार्मास्यूटिकल्स काॅर्पोरेशन लिमिटेड [Indian Medicines & Pharmaceuticals Corporation Limited (IMPCL)]
- मेकाॅन लिमिटेड [MECON Limited]
- राष्ट्रीय फिल्म विकास निगम लिमिटेड [National Film Development Corporation Limited (NFDC)]
- राजस्थान इलेक्ट्राॅनिक्स एंड इंस्ट्रूमेंट्स लिमिटेड [Rajasthan Electronics & Instruments Limited (REIL)]
इसे भी पढ़े
राज्यों और केन्द्र शासित प्रदेशों के मुख्यमंत्री और राज्यपालों की नवीनतम सूची 2023
2 thoughts on “List of Maharatna, Navratna, Miniratna Companies in India”