प्राकृतिक या कृत्रिम कारणों से किसी स्थान पर एकत्रित जल का स्थिर भाग जो चारों ओर या तीन तरफ से स्थलों से घिरा होता है उसे झील कहते हैं। झीलों का जल स्थिर होता है। झीलों में जल का स्त्रोत वर्षा और नदी का जल, जमीं बर्फें व पिघलती बर्फ, झरनों और भूजल रिसाव, समुद्री जल आदि होते हैं। झीलें प्राकृतिक और मानव निर्मित दोनों ही प्रकार की होती है।
झीलों की उत्पति/प्रकार –
- हिमानी द्वारा निर्मित
- विवर्तनिकी हलचलों के कारण निर्मित
- ज्वालामुखी क्रिया से निर्मित
- लैगून/अनूप झीलें
- वायु द्वारा निर्मित झीलें
- मानव निर्मित झीलें
भारत के प्रमुख झीलें (Important Lakes of India)
क्रमांक | राज्य/केन्द्र शासित प्रदेश | झील |
1 | जम्मू कश्मीर | डल झील, वुलर झील, बैरीनाग झील, अनंतनाग झील, मानसर झील, मानसबल झील, मारसर झील, कौसरनाग झील, शेषनाग झील, टारसर झील, नागिन झील, आंचार झील, सुरिनसार झील, विशनसर झील, तुलियन झील, गाडसर झील, गिलसर झील, गंगाबल झील, नवल सागर, सिलीसेढ़ झील |
2 | लद्दाख | त्सो मोरिरी झील, पैंगोंग त्सो झील (पैंगोंग झील), त्सो कार झील, यारब त्सो झील, मिरपाल त्सो झील, किआगर त्सो झील, सुमदा चुन झील, क्यागो त्सो झील |
3 | उत्तराखण्ड | सात ताल झील, नैनीताल झील, राकसताल झील, मालाताल झील, देवताल झील, डोडीताल, नोच्हिका झील, भीमताल झील, टिहरी झील, नौकुचियाताल झील, खुर्पाताल झील, बिसुरीताल झील, देवरिया झील |
4 | उत्तर प्रदेश | किथम झील, बेलासागर झील, आमाखेरा झील, कठौता झील, नाचन ताल, चिका झील, गोमत ताल, फुलहर झील, बखिरा झील, लिलूर झील, गौर झील, भाखा झील, नौह झील, गोविंद वल्लभ पंत सागर, बेलासागर, बरूआ सागर झील, कीठम झील, फुलहर झील, रामगढ़ ताल, कठौता झील, सुरहा ताल, मोती झील, |
5 | राजस्थान | सांभर झील, राजसमंद झील, पिछोला झील, आना सागर झील, सिलीसेढ़ झील, रंगसागर झील, गजनेर झील, कोलायत झील, दूगारी झील, लुनकरनसर झील, जयसमंद झील, फतेहसागर झील, डीडवाना झील, नक्की झील, पचपदरा झील, ढेबर झील, पुष्कर झील, स्वरूपसागर झील, दुध तलाई झील, बालसमंद झील, द्रोणसागर झील, आनंद सागर झील, गड़ीसर झील, गैब सागर झील, फॉय सागर झील, उदयसागर झील, अमर सागर झील, बड़ी झील, कनक सागर झील, कायलाना झील, जैत सागर झील |
6 | गुजरात | कंकरिया झील, थोल झील नालसरोवर, थोल झील,हमीरसर झील, नारायण सरोवर |
7 | पंजाब | हरिके झील, रूपर झील, कांजली झील, गोविंद सागर झील, रोपड़ झील |
8 | हरियाणा | बड़खल झील, सूरजकुंड, तिलयार झील, दमदमा झील, ब्रम्ह सरोवर, टिक्कड़ ताल, कर्ण झील, ब्लू बर्ड झील, बड़खल झील, कोटला झील, सुल्तानपुर झील |
9 | ओडिशा | चिल्का झील, कांजिया झील, टंपारा झील, अनसुपा झील |
10 | बिहार | कंवर झील, काबर ताल झील, नकटी झील, गोगाबिल झील, तिलहर कुंड, मुचलिंडा झील, घोड़ा कटोरा झील, घोघा झील, खड़गपुर झील |
11 | पश्चिम बंगाल | सेंचल झील, मिरिक झील, संतरागाछी झील, मार्बल झील, मुल्करखा झील |
12 | तेलंगाना | भद्रकाली झील, हुसैनसागर झील, उस्मान सागर, नागार्जुन सागर, पाखल झील, शमीरपेट झील, सरूरनगर झील |
13 | मणिपुर | लोकटक झील |
14 | मिजोरम | पलक दिल झील, ताम दिल झील |
15 | मेघालय | उमियम झील, नोकरेक झील, थाडलस्केन झील, मावफ्लांग झील, वार्ड्स झील, मेमो झील |
16 | असम | दीपोर झील, सोन बील, चांदुबी झील, हाफलांग झील, उरपद झील |
17 | हिमाचल प्रदेश | रेणुका झील, भृगु झील, खाज्जीर झील, नाको झील, पंडोस झील, पराशर झील, रेवाल्सर झील, महाकाली झील, चंद्रकुप झील, गडासरू झील, लामा झील, पोंग बांध झील, सुरज ताल, चंद्रताल झील, सेरोलसर झील, भृगु झील |
18 | महाराष्ट्र | लोनार झील, पोवई झील, विहार झील, वैतरणा झील, वेन्ना झील, अंबाझरी झील, रंकाला झील, सलीम अली झील, लेक बील, पाषाण झील, वीणा झील, तुलसी झील |
19 | सिक्किम | चोलामू झील, सोंगमो झील, खेचेओपलरी झील, त्सोम्गो झील, गुरूडोंगमार झील, कथोक झील, त्सो ल्हामो झील, अरितार झील, एलीफेंट लेक |
20 | मध्य प्रदेश | भोज ताल, लाखा बंजारा झील, तवा जलाशय, मुंज सागर झील, रंगुआन झील, बेनीसागर झील, संग्राम सागर झील, सांख्य सागर, ऊपरी झील, नीचली झील, यशवंत सागर झील, शाहपुरा झील |
21 | आन्ध्र प्रदेश | कोलेरू झील, पुलिकट झील, कंबम झील |
22 | कर्नाटक | बेलन्दुर झील, पंपा सरोवर, उक्कल झील, उल्सुर झील, कोवरी भीमेश्वर, अय्यांकेरी झील, कुकराहल्ली झील, अगाता झील, उलसूर झील, अगरा झील, बेलंदूर झील, करंजी झील, होनामना, सैंकी टैंक झील, लाल बाग झील, हेसरघट्टा झील, अवथी झील |
23 | तमिलनाडु | कालीवेली झील, सोल्लावरम झील, वीरणम झील, बेरीजम झील, ऊटी झील, चेम्बरमबक्कम झील, पुंगानूर झील, सिंगानल्लूर झील, कोडाइकनाल झील, कोलावाई झील, शोलावरम झील |
24 | तमिलनाडु व आंध्रप्रदेश | पुलीकट झील |
25 | केरल | वेम्बनाड झील, अष्टमुडी झील, पेरियार झील, सस्थमकोट्टा झील, मानचीरा झील, पुन्नामदा झील, अक्कुलम झील, वीरनपुझा झील, वेल्लयानी झील, परवुर झील |
26 | त्रिपुरा | रूद्रसागर झील डुम्बूर झील, अमरसागर झील |
27 | झारखंड | उधवा झील, हजारीबाग झील, डिमना झील, तोपचांची झील, झीरी झील |
28 | गोवा | नंदा झील |
29 | छत्तीसगढ़ | दलपत सागर झील, विवेकानंद सरोवर, झांझ और सेंध झील |
30 | नागालैंड | लोहो झील, शिलोई झील |
31 | अरूणाचल प्रदेश | सेला झील, मेहाओ झील, नागुला त्सो, दीनी झील, चेने झील, त्सोंगेत्सर झील, क्लेम्ता त्सो झील, खाम खेर, त्सो झील |

भारत के झीलों के बारे में महत्वपूर्ण तथ्य –
- भारत की सबसे बड़ी झील – चिल्का झील (उड़ीसा) (वर्ष 1981 में भारत का पहला रामसर स्थल तथा एशिया का सबसे बड़ा और विश्व का दूसरा सबसे बड़ा लैगून है)
- भारत में मीठे पानी की सबसे बड़ी झील – वूलर झील (जम्मू कश्मीर)
- भारत में खारे पानी की सबसे बड़ी झील – सांभर झील (राजस्थान)
- भारत का दूसरा सबसे बड़ा खारे पानी की झील – पुलिकट झील (आंध्र प्रदेश) (इसरो का सतीश धवन अंतरिक्ष केन्द्र स्थित है)
- भारत की सबसे ऊँची झील – चोलामू झील (त्सो ल्हामो झील)(सिक्किम) 5100 मीटर की ऊँचाई पर स्थित (तीस्ता नदी का उद्गम स्थल)
- भारत की सबसे लंबी झील – वेम्बनाड झील (केरल) 96.5 किलोमीटर लंबी, (केरल की सबसे बड़ी झील, भारत का दूसरा सबसे बड़ा रामसर स्थल)
- भारत की सबसे बड़ी कृत्रिम झील – गोविंद वल्लभ पंत सागर (सोनभद्र उत्तर प्रदेश और मध्यप्रदेश) रिहन्द नदी पर निर्मित
- भारत की दूसरी सबसे ऊँची झील – पैंगोंग झील (लद्दाख) 4250 मीटर की ऊँचाई पर स्थित
- भारत की उल्कापिंड द्वारा निर्मित झील – लोनार झील (महाराष्ट्र)
- लोकटक झील पूर्वाेत्तर भारत की सबसे बड़ी ताजा पानी की झील
- एशिया का सबसे बड़ा ट्यूलिप गार्डन किस झील के किनारे है – डल झील (मुगल गार्डन, शालीमार गार्डन, निशांत गार्डन डल झील के किनारे पर है)
- भारत के झील जो रामसर स्थल में शामिल है – 1- वुलर झील (जम्मू कश्मीर) 2- त्सो मोरिरी झील (लद्दाख) 3- सांभर झील (राजस्थान) 4- थोल झील (गुजरात) 5- हरिके झील, 6- कांजली झील (पंजाब) 7- चिल्का झील, 8- टंपारा झील, 9- अनसुपा झील (ओडिशा) 10- कंवर झील, 11- काबर ताल झील, 12- नकटी झील (बिहार) 13- लोकटक झील (मणिपुर) 14- दीपोर झील (असम) 15- रेणुका झील, 16- पोंग बांध झील (हिमाचल प्रदेश) 17- लोनार झील (महाराष्ट्र) 18- खेचेओपलरी झील (सिक्किम) 19- भोज ताल (मध्य प्रदेश) 20- कोलेरू झील (आन्ध्र प्रदेश) 21- वेम्बनाड झील, 22- अष्टमुडी झील, 23- सस्थमकोट्टा झील (केरल) 24- रूद्रसागर झील (त्रिपुरा) 25- नंदा झील (गोवा) 26- उधवा झील (झारखंड) इस तरह वर्तमान में भारत के 89 रामसर स्थल में से 26 झीलें रामसर साईट की सूची में शामिल है।
2 thoughts on “Lakes of India भारत के झीलें”